امکان ندارد که شما به عنوان فعال و علاقه‌مند به حوزهی فشن، کمبود کتاب خوب به زبان فارسی را در این حوزه احساس نکرده باشید؛ موضوعی که جزو دغدغه‌های دانشجویان، اساتید و فعالان این حوزه است و سبب می‌شود تا دانش ساختار و سیستم فشن از منظرهای گوناگون اجتماعی، فرهنگی، جامعه‌شناسی و هنری به درستی در ایران اشاعه پیدا نکند.
ایران در حوزهی مد و پوشاک، تا اندازه‌ای از استانداردهای جهانی فاصله دارد که بخشی از این گسست را می‌توان با افزایش دانش از جمله انتشار کتاب‌ها و مقالات فارسی معتبر در این زمینه جبران کرد. از این رو در این مطلب به واکاوی چالش‌ها و علت‌های کمبود کتاب فارسی حوزهی فشن در ایران می‌پردازیم و با دو تن از ناشران معتبر در این زمینه، آقای کاوه علینقی مدیر انتشارات آبان و آقای ساعد مشکی مدیر انتشارات مشکی، به مصاحبه و گفتگو نشستیم تا این موضوع را از منظرهای مختلف بررسی کنیم.
قدمت کتاب های فشن در ایران
از دهه 40 شمسی افرادی همچون یحیی ذکا و جلیل ضیاپور کتاب‌هایی درخصوص تاریخ پوشاک ایران از کهن‌ترین زمان تألیف کردند که جزو منابع مهم این حوزه نیز به شمار می‌رود. همچنین برخی از کتاب‌های قابل استناد که اطلاعاتی در خصوص تاریخ پوشاک و منسوجات ایرانی ارائه می‌دادند، به دست تاریخ‌نویسان و پژوهشگران غربی همچون رومن گریشمن نوشته شده بود. جریان ترجمه کتاب‌های ارزشمند حوزهی فشن توسط پژوهشگران ایرانی، قدمت طولانی ندارد و شاید بتوان قدمت آن را در ده سال اخیر دانست.
باور اشتباه نویسندگی از سوی طراحان لباس ایرانی
مدتیست که باور اشتباهی میان طراحان لباس در ایران مرسوم شده است و آن عدم ایجاد تمایز میان نویسندگی و کار عملی حوزه پوشاک است. به بیانی دقیق‌تر ما باید میان گفتمان فشن و کار عملی فشن تفاوت قائل شویم. گُفتمان به معنای بینشی است که از راه واژگان و گفتارهای نهادینه‌شده، بر ذهنیت‌ها اثر می‌گذارد و گاه حتی بر آگاهی یک دوران تاریخی نیز سایه می‌اندازد. از سوی دیگر، گفتمان به معنای پرداختن مفصل به یک موضوع، در قالب گفتار و نوشتار، جهت پدیدآوردن معنا و مفهوم است.
نیازی نیست که نظریه‌پرداز، مترجم و مؤلف کتاب‌های فشن در حوزهی عملی و طراحی لباس خبره باشد و بالعکس؛ به عنوان مثال، منتقد یا نویسنده‌ی حوزهی سینما، ممکن است فعالیتی در زمینه‌ی کارگردانی و تولید فیلم نداشته باشد، اما این موضوع را نمی‌توان به عنوان معیاری بر تأیید یا رد دانش نظری آن فرد در نظر گرفت. با این وجود، چندیست که فعالان حوزهی عملی مد و پوشاک، بدون تخصص در حوزهی نظری و صرفاً جهت رزومه‌سازی، به سمت تألیف و ترجمه‌ی کتاب‌های فشن رفته‌اند و از منظر ناشران و ادیبان، سبب ایجاد کتاب‌های زرد و بعضاً کتاب‌سازی‌های غیر حرفه‌ای در این حوزه شده‌اند.
لازم به ذکر است که در این زمینه استثنائاتی نیز وجود دارد و در عالم هنر می‌توان به تعداد انگشت‌شمار از افرادی اشاره کرد که در عین خلق آثار هنری ارزشمند، در نویسندگی نیز صاحب قلم هستند.
آغاز نشر کتاب‌های مُد در انتشارات آبان و مشکی
مدیر انتشارات آبان به دلیل علاقه‌ی بسیار به نقاشی و رشته‌های هنری، از سال 74 فعالیت در زمینه‌ی نشر کتب هنری را آغاز و به طور مستقل و تخصصی فعالیت انتشارات آبان را از سال 80 شروع کردند.
وی در این خصوص می‌گوید: «از سال 80 به طور مستقل کار نشر را شروع کردم و در سال 83 به طور رسمی مجوز نشر را گرفتم. با وجود این‌که در نشر کتاب‌های هنری فعالیت می‌کردم، اما حوزهی چاپ کتب مد و پوشاک را از سال 90 یا 91 آغاز کردم. زمانی که اولین کتاب را در این حوزه منتشر کردیم، مورد استقبال بسیار زیاد مخاطبان قرار گرفت و ما نیز متوجه کمبود کتاب در این حوزه شدیم که با وجود مخاطبان بسیار، منابع کمی موجود است. از همان زمان تصمیم گرفتیم که به صورت مصمم‌تر نسبت به چاپ کتب تخصصی حوزهی فشن اقدام کنیم. در 6 سال اخیر تمرکز ما بر کتب مد بیشتر شده است و در سال‌های بعد قطعا فعالیت خود را گسترده‌تر خواهیم کرد.»
از سوی دیگر، نشر مشکی از سال 82 فعالیت خود را آغاز کرده و در ده سال گذشته به صورت تخصصی به حوزهی دیزاین و دیزاین فشن وارد شده است. یکی از اهداف انتشارات مشکی، تقویت آگاهی‌رسانی در حوزهی دیزاین است و به تفکیک حوزهی دیزاین و هنر معتقد است.
استراتژی ناشران در چاپ کتاب‌های مد
در دهه‌ی اخیر، ناشران معتبر نسبت به چاپ کتب مد، استراتژی‌های متفاوتی وضع کردند که در ادامه به بررسی آن می‌پردازیم.
انتشارات آبان با تیم‌‌هایی که از افراد متخصص در حوزهی مد تشکیل داده است، حساسیت ویژه‌ای نسبت به اصالت کتب تألیفی و صحت ترجمه‌ها دارد. همین موضوع باعث فروش خوب این کتاب‌ها شده است. آقای علینقی درخصوص استراتژی آینده‌ی این انتشارات افزود: «به دلیل استقبال خوانندگان، تصمیم داریم که در این حوزه کار را گسترش دهیم. روند فعالیت انتشارات آبان در حوزهی مد و پوشاک روندی صعودی دارد.»
مدیر انتشارات مشکی در این خصوص می‌گوید: «نشر مشکی به این دو پرسش اساسی پاسخ می‌دهد، دیزاین چیست و دیزاینر کیست؟. طبیعتا در حوزهی فشن هم به همین دو سؤال فشن دیزاین چیست و فشن دیزاینر کیست پاسخ می‌دهد. به بیانی دیگر، ما دیدگاه‌های مختلف را در زمینه‌ها و رشته‌های گوناگون دیزاین ارائه می‌کنیم.»
یکی از تمایزهای نشر مشکی در این است که به صورت تخصصی به مباحث نظری حوزهی فشن می‌پردازد و تلاش می‌کند تا مطالب عمیق در این حوزه بازگو شود. آقای مشکی در این راستا بر این باورند که «ما برای فارغ التحصیلان، دانشجویان تحصیلات تکمیلی و علاقه‌مندان به یادگیری در زمینه‌ی مد اقدام به چاپ کتاب می‌کنیم و انتظاری نداریم که دانشجوی سال اول فشن بتواند از همه‌ی کتاب‌های ما استفاده کند. بعضی از کتاب‌های نشر مشکی مباحث سنگین نظری هستند و برای مقاطع بالاتر منتشر می‌شوند.»
میزان فروش بالای کتاب‌های فشن
ناشران متعددی اذعان دارند که فروش کتاب‌های مد و پوشاک در مقایسه با دیگر کتاب‌های هنری از جایگاه خوبی برخوردار است که شاید یکی از علت‌های مهم آن، کمبود کتاب در این حوزه باشد.
علینقی اذعان دارد: «در مقایسه‌ی فروش کتاب‌های هنری، خوشنویسی رتبه‌ی اول را دارد و در رتبه‌ی دوم کتاب‌های مد و پوشاک است. دلیل آن را به روشنی نمی‌توان پاسخ داد؛ اما 2 علت کلیدی دارد. شاید اولین دلیل آن، منابع بسیار کم در این حوزه باشد. علت دوم این است که ما در این انتشارات از لحاظ محتوا و کیفیت تصاویر و چاپ، تیم خوبی را جمع‌آوری کردیم که همین عامل باعث رضایت مشتریان و به تبع آن فروش بالایی شده است. این توجه و وسواس حتی در هر بار تجدید چاپ کتب نیز وجود دارد، ممکن است کتاب از منظرهای متعددی از جمله ویراستاری، لِی اوت، رنگ و … دوباره بازنگری و سپس چاپ شود.»
مشکی افزود: «از میزان چاپ کتب فشن نشر مشکی می‌توان متوجه این موضوع شد، مثلا اکنون کتاب فلسفه‌ی فشن به چاپ دهم و کتاب فشن به چاپ پنجم رسیده است و کتاب‌های فشن ما رتبه‌ی اول فروش در این انتشارات را دارند.»
چالش‌ها و علت کمبود کتاب‌های حوزه مد و لباس
همان‌طور که پیش از این گفته شد، کمبود کتاب‌های حوزهی مد و لباس موضوعی مهم برای فعالان این حوزه است که دلایل آن را از منظر ناشران فعال در این حوزه جویا شدیم.
ساعد مشکی 4 علت را از علل اصلی کمبود محتوا در این حوزه دانست؛ او گفت: «دلیل اول این است که مترجم متخصص که علاوه بر آشنایی با زبان انگلیسی، فهم درستی از فشن داشته باشد و زبان فارسی را هم به خوبی بشناسد، در این حوزه بسیار کم است. بسیاری از دیزاینرهای لباس اقدام به ترجمه‌ی کتاب کردند که چون دانش صحیحی در حوزهی ترجمه نداشتند، به این حوزه آسیب زدند.
دلیل دوم این است که ویراستار متخصص در ادبیات حوزهی فشن وجود ندارد. دلیل سوم این‌که ناشر متخصص در حوزهی دیزاین وجود ندارد. دلیل چهارم و مهم‌ترین دلیل این است که دانشگاه‌ها، باید اعلام نیاز کنند که چه کتاب‌هایی برای آموزش در مقاطع مختلف نیاز دارند و ناشران این نیازها را مرتفع کنند. کتاب‌هایی برای مقاطع مختلف تحصیلی هستند که نیاز مبرم دانشجویان است و باید با دقت و صحت ترجمه یا تألیف شوند.»
از سوی دیگر کاوه علینقی دو علت را برای این موضوع حائز اهمیت دانست و افزود: «شاید کم‌کاری اساتید و مترجمان در این حوزه باشد که کتاب خوبی را به ناشران ارائه نکردند، دومین علت آن، این است که بسیاری از محتواهای تصویری کتاب‌های فشن قابلیت چاپ ندارند و از سوی دیگر محتوای نوشتاری آن نیز با حساسیت‌های فرهنگی روبه‌رو است؛ همین موضوع عاملی شده که ناشران کمتر به آن وارد شوند.»
همچنین علینقی، هزینه‌ی بالای چاپ کتاب‌های حوزهی مد را به عنوان نمونه‌ای از چالش‌های نشر در این حوزه دانست و عنوان کرد: «عمدتا کتاب‌های رنگی با محوریت آموزشی حوزهی مد، به دلیل تصاویر بسیار زیادی که دارند، از لحاظ هزینه‌ی چاپ، گران هستند و طبیعتا قیمت بیشتری نسبت به سایر کتب دارند.»
میزان زمان چاپ هر کتاب
ناشران دغدغه‌مند به دلیل حساسیت‌هایی که نسبت به درستی مطالب و کیفیت چاپ دارند، زمان‌های طولانی را صرف تهیه‌ی محتوا و آماده‌سازی کتاب برای چاپ می‌کنند.
آقایان علینقی و مشکی به تفاوت زمان تألیف و ترجمه‌ی کُتب از پنج سال تا یک سال اشاره دارند. به بیانی دیگر با توجه به حساسیت‌های ناشران خوب در این حوزه، ترجمه‌ی هر کتاب، بازه‌ی زمانی متفاوتی را به خود اختصاص داده است.
گلایه ناشران از پژوهشگران و مترجمان در این حوزه
همان‌طور که پیش‌تر هم ذکر شد، ناشران از ضعف مؤلفان و مترجمان متخصص در حوزهی فشن گلایه کردند که سبب شده با محتواهای به اصطلاح زرد و غیر قابل استناد مواجه شویم.
مدیر انتشارات آبان در این خصوص گفت: « پیش آمده که بسیاری از مؤلفان ترجمه‌ی کتاب را به عنوان اثر تألیفی به ناشران معرفی می‌کنند یا محتوای کتاب‌های مختلف فارسی را کنار هم جمع می‌کنند و دوباره به عنوان اثر تألیفی تازه ارائه می‌دهند که این اتفاق را می‌توان به عنوان یکی از آسیب‌های جدی در این حوزه به حساب آورد.»
سخن آخر:
در این مطلب، به موانع و علت‌های کمبود کتاب در حوزهی مد و پوشاک به زبان فارسی پرداخته شده که از مهم‌ترین آن‌ها کمبود مترجم و ویراستار متخصص در این حوزه است. از سوی دیگر دانشگاه‌ها در مقاطع تحصیلات تکمیلی و تزهای دکتری نسبت به ترغیب دانشجویان به انجام پژوهش‌های نظری حوزه فشن در مقایسه با دیگر رشته‌های هنری به خوبی عمل نکرده‌اند.
لازم به ذکر است که حساسیت‌های فرهنگی نسبت به محتواهای مد در ایران سبب شده تا برخی از کتاب‌ها مجوز ترجمه و چاپ را نگیرند یا با اعمال تغییرات و سانسورهای بسیاری مواجه شوند.
به طور کلی بیشتر از ده سال نیست که فرایند چاپ کتب مد و لباس در ایران قوت گرفته، از این رو تعداد کتاب در این حوزه بسیار اندک است و نمی‌توان از منظرهای متفاوتی آن را مورد قضاوت قرار داد؛ در نتیجه سنجش عادلانه‌ای در مقایسه با دیگر کتب هنری شکل نمی‌گیرد.
