نساجی سنتی یکی از قدیمیترین هنرهای سنتی ایران محسوب میشود. نخستین شواهد باستانشناسی دربارهی منسوجات ایران مربوط به هفتهزار سال پیش است که در ناحیهی سه گابی کردستان به دست آمده است؛ اما متأسفانه در فاصلهی قرون 12 تا 14 هجری قمری و نیز دوران معاصر، نساجی سنتی ایران به تدریج رونق خود را از دست داد و بافت پارچههای نفیسی چون زری، ترمه، مخمل، دارایی و ابریشمی کم و کمتر شد.
در این مطلب سعی داریم با بررسی کتابهای تخصصی، انواع پارچهی دستباف ایرانی را معرفی کنیم و ویژگیهای آن را ارائه دهیم.
ویژگی پارچه سنتی و دستباف ایرانی
پارچههای دستباف و نساجی سنتی ایران، از گذشتههای دور تا به امروز ویژگیهای خاصی داشتهاند. این ویژگیها طی وقایع مختلف دچار تغییر شدهاند. از ویژگیهای ثابت و خاص نساجی و بافت پارچهی سنتی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- نساجی سنتی ایران همواره با پیشرفت تکنولوژی رشد میکرد. (بعد از دوران صفویان شاهد نزول صنعت نساجی هستیم).
- کیفیت عامل مهم و تعیینکننده در نساجی ایران بوده است.
- تنوع تولید و بافت پارچههای گوناگون برای مصارف مختلف از ویژگیهای بافت سنتی ایران بوده است.
- طراحی پارچه جدا از بافت آن، مسئلهی مهمی است که مورد توجه قرار میگرفت.
- در پارچههای دستباف ایرانی همواره از طرحها و نقوش زیبا، استثنایی و اصیل که نشانگر ذوق طراحان و بافندگان بوده، استفاده میکردند و خلاقیت از ارکان مهم محسوب میشد.
در ادامهی مطلب به معرفی مهمترین پارچههای دستباف ایرانی میپردازیم و به تاریخچهی کوتاهی از آن اشاره خواهیم کرد.
انواع پارچه دستباف ایرانی سنتی
پارچه کار دست، جاجیم
جاجیم یکی از قدیمیترین پارچههای دستباف ایران است که تا سالهای نه چندان دور نیز متقاضیان زیادی داشت. مهمترین کاربرد این پارچه سنتی استفاده به عنوان رو کرسی، پشتی، کیف، ساک رومبلی و … است.
مهمترین مواد اولیه برای بافت جاجیم، نخ پشمی الوان است که ممکن به صورت صنعتی یا سنتی در کارگاههای کوچک رنگ شود. مهمترین مرکز تولید جاجیم در ایران استان اردبیل است و تفاوت طرحهای استفادهشده در زمان بافت، مشخصکنندهی منطقهی تولید این پارچهی دستباف است.
پارچه ابریشمی کلات نادری
این نوع پارچه به وسیلهی دستگاههای سادهی بافندگی در روستای کلات استان خراسان بافته میشود. طرحهای رایج در این نوع پارچه که تار و پود آن از ابریشم طبیعی است، شامل طرحهای اصیل و سنتی هستند که به صورت ذهنی ضمن بافت بر متن پارچه به وجود میآیند. این پارچه سنتی دستباف با رنگهای شاد و زنده نظیر زرد، قرمز، سورمهای و آبی بافته میشود. از این پارچه برای لباس دختران جوان در مراسم ازدواج استفاده میشود.
پارچه دستباف دارایی / ایکات
روشی کهن برای بافت پارچههای طرحدار است. در این روش به تدریج و به موازات پیشرفت بافت، نقش نیز مشخص میشود. ایکات به معنی بستن و گره زدن است و منظور از آن شیوهی بستن تار و پود از روی الگویی از پیش آماده است.
این شیوهی بافت پارچه در کشورهای مختلفی یافت شده و در ایران نیز در مناطق مختلفی وجود داشته است؛ ولی در حال حاضر تنها در چند کارگاه محدود در شهر یزد یافت میشود.
این پارچه دستباف یزدی با ابریشم طبیعی بافته میشد؛ ولی در حال حاضر از نخ ویسکوز برای تار و از نخ ریون برای پود استفاده میشود.
هیچوقت دو پارچهی ایکات مشابه یکدیگر یافت نمیشود؛ چرا که در این نوع بافت، قرارگیری نخها در کنار هم ظاهری موجیشکل در پارچه ایجاد میکند و این امر باعث میشود دو پارچهی ایکات بافتهشده توسط یک شخص هم ظاهری متمایز داشته باشند.
پارچه چادر شب
چادر شب که در بسیاری از مناطق ایران و به ویژه در روستاها بافته میشود، معمولا در اندازهی دو در دو و برای پیچیدن تشک، لحاف و البسه مورد استفاده قرار میگرفت. چادر شب از جنس نخ پنبه بوده و از طرحهای سادهای برخوردار است؛ اما پارچه سنتی چادر شب در روستای قاسمآباد گیلان از جنس ابریشم و به عنوان جهیزیهی عروس بافته میشد.
پارچه ترمه
پارچهی ترمه به عنوان ظریفترین و زیباترین محصولات دستباف کشورمان از اوایل دورهی صفویه در ایران رواج یافت. ترمه پارچهی ظریفی است که از کرک یا پشم یا ابریشم طبیعی و امروزه تا حدودی با استفاده از لیف ویسکوز به صورت بافت ساده یا ژاکارد بافته میشود.
پارچه دستباف زری
پارچه سنتی زری، نفیسترین منسوج ایرانی است که در روزگار رونق و رواج خود شهرتی جهانی داشته و این روزها در موزهها از آن نگهداری میشود. از مراکز عمدهی زریبافی ایران در گذشته میتوان به اصفهان، ابیانه، یزد و کاشان اشاره کرد. بیشترین مادهی اولیهی مورد استفاده در زریبافی، ابریشم طبیعی است.
مخمل، پارچه نفیس دستباف
از دلایل گرانقیمت بودن این پارچه میتوان به پیچیدگی روش بافت، طرحهای زیبا و پر نقش و مواد اولیهی مرغوب آن اشاره کرد. این ویژگیها، مخمل را از سایر پارچههای دستباف متمایز میکند. این پارچهی نفیس از قرن 16 از جمله اقلام مهم صادراتی ایران به شمار میرفت. مراکز بزرگ مخملبافی در گذشته، کاشان، یزد، تبریز، مشهد و هرات بود.
پارچه شعر
شعر پارچهای دستباف است که از جنس ابریشم طبیعی یا مصنوعی با طرحهای ساده و راهراه افقی در شهر کاشان بافته میشود. از پارچهی شعر دستباف برای پوشش سر یا شال کمر استفاده میشود.
پارچه سنتی شمد
پارچهی شمد، پارچهای تمام نخ پنبه یا تمام ابریشم مصنوعی است و در رنگهای سفید یا کرم بافته میشود. از این پارچه دستباف به عنوان روانداز در فصل تابستان استفاده میشود. پارچهی شمد در شهرهای شوشتر، بهبهان و برخی روستاهای مازندران و گلستان بافته میشود.
پارچه عبا
پارچهی عبا، گونهای از پارچههای دستباف ایرانی است که دو نوع تابستانی و زمستانی را شامل میشود. عبای تابستانی در بهبهان، کوهپایهی اصفهان و بوشهر رواج دارد و با نخ پنبه بافته میشود و عبای زمستانی که محمدیهی نائین مهمترین مرکز بافت آن است، با استفاده از کرک شتر بافته میشود.
پارچه سنتی ایرانی
انواع پارچه کار دست، از گذشته تا امروز به دست هنرمندان سراسر کشور تولید میشود، در این مطلب به تعداد محدودی از این پارچههای دستباف اشاره شد. برای کسب اطلاعات بیشتر و آشنایی با همهی این پارچههای سنتی، کتاب “نساجی سنتی ایران” و کتاب “تجلی نور در هنرهای سنتی ایران” نوشتهی دکتر حسین یاوری را مطالعه کنید. این مطلب اشارهای کوتاه به انواع پارچه بود که برای نگارش آن از کتابهایی که نام بردیم، استفاده شد.
منابع:
دکتر حسین یاوری (1388) کتابهای تجلی نور در هنرهای سنتی ایران، انتشارات سوره مهر
دکتر حسین یاوری (1387) نساجی سنتی ایران، انتشارات سوره مهر
